Հուշաքարերը որպես մտավոր ժառանգության կրողներ և փոխանցողներ
Հուշաքարերը իրենց մեջ կրում են անցյալի հիշողությունը: Անցյալը ժամանակաշրջան է մինչ այն իրադարձությունները, որոնք ուղղակիորեն գրանցվել են որևիցէ անհատի հիշողության մեջ[1]: Հիշողության դեպքերի, իրադարձությունների, դեմքերի կերտողները մարդիք են, մարդկային հասարակությունը: Այս իսկ պատճառով հուշաքարերի պարունակած տեղեկությունը անցյալի հիշողության քարեղեն փաստագրերն են: Հասարակությունը և մարդիք չեն կարող ապրել առանց անցյալի հիշողության: Այդ պատճառով էլ անցյալը մարդկային գիտակցության մշտական չափումներից, մարդկային հասարկության հաստատությունների, արժեքների և այլ մոդելների անխուսափելի բաղադրամասերից է[2]:
Հուշաքարերը դառնալով հասարակության արժեքների համակարգի բաղադրամաս, դրանով իսկ ձեռք են բերում իրենց հատուկ կարևորությունը: Հուշաքարային արվեստին հատուկ են.
1. Անցյալի հիշողության ֆիքսումը
2. Անցյալի հիշողության պահպանումը
3. Հիշողության պահպանման ակտի գեղագիտական կերպ և որակ հաղորդելը
4. Կենսագոյատևման միջավայրում ադապտացումը և բնակելի միջավայրի ձևաստեղծ բաղադրամաս դառնալը
Հուշաքարերը իրենց գեղարվեստագեղագիտական առանձնահատկություններով և հորինվածքային ինքնատիպ բազմազանությամբ հայ մշակույթում առնձնակի դեր ու նշանակություն ունեն և նրա անբաժան մասն են: Հուշաքարային արվեստը զարգացած է Հայաստանի բոլոր շրջաններում: Դրանց շարքում իրենց տիպաբանական բազմազանությամբ առանձնանում են Երևանի հուշաքարերը: Երևանի հուշաքարերը իրենց հորինվածքով տիպաբանական և գեղագիտական առանձնահատկություններով շարունակում են հայ մշակույթի հնագույն և միջնադարյան ավանդույթները: Երևանում հուշաքարերը իրենց ժամանակակից հորինվածքային առանձնահատկություններով հիմնականում առաջացել են 1900-ականներից սկսած և այսօր էլ լայն կիրառություն ունեն հայ արվեստում: Երևանի հուշաքարերի արվեստը իր տիպաբանական և ժամանակագրական ընդգրկումով կարելի է բաժանել հետևյալ երեք շրջանների. առաջին 1900-1945թթ.-կայացման շրջան (այն շատ դանդաղ է ընթացել Հայաստանի քաղաքական, տնտեսական, տարածաշրջանային և այլ հանգամանքների բերումով), երկրորդ` 1945-1990թթ.-խորհրդային շրջան (այս շրջանում է, որ ձևավորվում և զարգացում է ապրում հուշաքարային արվեստը), երրորդ շարջան` 1990թ.- մինչ մեր օրեր՝ անկախության շրջան (այս շրջանում շարունակվում է նախորդ շրջանների ձեռքբերումները, հուշաքարային արվեստը նոր թափ և որակ է առնում): 
Հուշաքարերի արվեստում հաճախ օգտագործվում են այնպիսի երկրաչափական, խորհրդանշանային կամ զարդանախշային պատկերներ, ինչպիսիք են հավերժության նշանը, խաչը, շրջանակը, դափնու տերևը, հնգաթև աստղը, դիմակը, թռչնապատկերները, նուռը, արևի ժամացույցը, թագը, ուղղանկյունը, քառակուսին և այլն: Հուշաքարերը իրենց հորինվածքային նկարվածքով լինում են ուղղանկյուն, քառակուսի, շարջանաձև, կիսաշրջանաձև, ռոմբաձև, օվալ, խառը լուծումներով, սալային, ծավալային, սյունաձև, անկյունային, երկկողմանի և դիմային լուծումներով (ծավալային) և այլն: Հայաստանյան հուշաքարերը իրենց գեղարվեստագեղագիտական ինքնատիպ ոճով, նկարվածքով, արվեստի տարբեր տեսակների համադրությամբ, պարունակող տեղեկատվությամբ ունեն պատմաճանաչողական և դաստիարակչական նշանակություն և դեր: Հուշաքարերից տեղեկանում ենք թե հայ մշակույթի, արվեստի, կինոյի, թատրոնի, կերպարվեստի, գիտության, հասարակական, քաղաքական, ռազմական գործի մեր երախտավորները, երբ և որտեղ են ապրել, ինչ կոչումներ և տիտղոսներ են ունեցել, ինչ իրադարձությունների են մասնակցել և այլն: Տեղատվական այս դաշտի գոյությունը, կենսախինդ հպարտության զգացումով է տոգորում անցորդներին, քաղաքի բնակիչներին, հյուրերին, հատկապես մատաղ սերնդին: Հուշաքարերի մեջ ամբարված է անցյալի հիշողությունը, մեզ այսօրվա մարդկանց շաղկապում է անցյալի հետ և պարարտ հող դառնում ապագա ծրագրային ծիլարձակումների համար: 
Հայաստանյան հուշաքարերը ինքնուրույն արվեստի ստեղծագործություններ են և հայ մշակութային ժառանգության մնայուն արժեքներ: Հայաստանյան հուշաքարերը, որպես մեր բնակելի միջավայրի անբաժան մաս, որպես մշակութային արժեքներ պահպանության, խնամքի և հանրահռչակման կարիք ունեն:
Հոդվածի հեղինակն է ճարտարապետության ազգային թանգարան-ինստիտուտի գիտ.քարտուղար, արվեստաբան Անի Հայկազուն Գրիգորյանը: Սույն հոդվածը հրատարակված է <<Ճարտարապետա-քաղաքաշինական մտավոր ժառանգության պահպանման խնդիրներն ու զարգացման հեռանկարները>> միջազգային գիտաժողովի զեկուցումների հիմնադրույթներում, Երևան 2011, իսկ հուշաքարային արվեստի մասին ծավալուն նյութին կարող եք ծանոթանալ <<Հուշագրելու արվեստը Երևանում>> գրքում (մենագրություն):
Լուսանկարները ՃԱԹԻ-ի պահոցից և հեղինակի անձնական արխիվից: